Ali Vasıf Bey (Telli/1873-1936)

Ali Vasıf Bey (Telli/1873-1936)

Ali Vasıf Bey, 1873’te Erzurum’da doğdu. Babası Topçu Binbaşısı İshak Reşat, annesi ise Peri Hanım’dır.  İlk ve ortaöğrenimini memleketinde tamamladı. 30 Nisan 1893’te Harp Okuluna girdi. 29 Ocak 1895’te süvari teğmen rütbesi ile mezun olarak Erzincan’daki 4. Ordu Kumandanlığı emrine verildi. 1896’da 27. Alayın Süvari Bölüğünde görevlendirildi. Aralık 1901’de üsteğmenliğe terfi ettirilerek bölük kumandanlığına atandı. 1905’te yüzbaşı vekili olarak 19. Alayın 3. Bölük Kumandanlığına nakledildi. 14 Nisan 1909’da yüzbaşılığa terfi edilerek 35. Aşiret Hafif Süvari Alayı Bölük Kumandanlığına getirildi. 1909 Aralık ayında Erzurum Jandarma Alayının 4. İspir Bölüğüne atandı. 30 Temmuz 1914’te binbaşı rütbesiyle Gevaş Jandarma Tabur Kumandanlığına getirildi. Bir süre sonra atandığı Seyyar Jandarma Fırkası Başkale Alay Komutanı olarak Birinci Dünya Savaşı’na katıldı. Dilman civarındaki Soğancık Muharebesi’nde büyük yararlılık gösterdi. Savaşta yaralanması üzerine Van Sabit Jandarma Alayında görevlendirildi. Savaş sonuna kadar Musul Jandarma Merkez Taburu Kumandanlığı ve Diyarbakır Divan-ı Harb-i Örfi üyeliği görevlerinde bulundu. Diyarbakır Jandarma Tabur Komutanı iken 13 Mart 1919’da emekliye ayrıldı. TBMM’nin I. Dönemi için yapılan seçimde 29 oy alarak Genç Livasından mebus seçildi.

1 Temmuz 1920’de Meclise katılan Ali Vasıf Bey’in seçim mazbatası 8 Temmuz 1920’de TBMM’de okunmuştur. Ali Vasıf Bey, Mecliste Nafıa Encümeni, Sıhhiye Encümeni, Müdafaa-i Milliye Encümeni ve Posta ve Telgraf Encümenlerinde aza olarak görev yapmıştır. Mecliste, Birinci Grup içinde yer alan Ali Vasıf Bey’in Meclis çalışmalarına aktif olarak katıldığı söylenemez. Meclis kayıtlarına göre Ali Vasıf Bey, 38 kanun görüşmesine iştirak etmiştir. Bunlardan 21’i 1920, 13’ü 1921, 3’ü 1922, 1’i ise 1923 yılına aittir. Ali Vasıf Bey, kanunlardan 7’sine “red” oyu kullanırken, geri kalan 31’ine “kabul” yönünde oy vermiştir. Ali Vasıf Bey, cephede hizmet etmek üzere bir süre izinli sayılmıştır. İzinli olduğu süreçte 17 Temmuz 1920 tarihli Dâhiliye ve Maliye vekili seçimine katılamamıştır.  İzinden hemen sonra 10 Ağustos 1920 tarihli Hariciye ve İktisat vekilleri seçimine iştirak etmiştir. Ali Vasıf Bey, Meclisin 18 Ağustos 1920 tarihli oturumunda Kanunî Esasî Encümeni tarafından tanzim edilen “mevadd-ı esasiye ve tahsisat” mazbatasının acilen müzakeresinin yapılmasını Meclise teklif eden grubun içinde yer almıştır. Ali Vasıf Bey, 21 Ağustos 1920’de Mecliste “hukuku esasiye ve tahsisat hakkında Hukuku Esasiye Encümeninin kanun teklifi görüşmelerinde, ilgili önergenin 4. Maddesine ilişkin bir grup mebus ile birlikte öneride bulunmuş ve öneri Meclis tarafından kabul edilmiştir. Ali Vasıf Bey’in bu kapsamda iştirak ettiği bir başka faaliyet de mebusların harcırahlarında %40 kesinti yapılmasının nedenlerinin izahını isteyen “Malatya Mebusu Lütfi Bey’le rüfekasının, Büyük Millet Meclisi azası harcırahlarından yüzde kırk tenzilât yapılması esbabının tenvir edilmesine” dair önergedir. Malatya Mebusu Lütfi Bey’in öncülük ettiği önergeye destek vererek, sadece meclis azalarının yol giderlerinde kesinti yapılmasının doğru olmadığını savunmuş, bu durumun düzeltilmesini istemiştir.

Diyarbakır Mebusu Hacı Şükrü Bey’le seksen arkadaşının verdiği 4 Eylül 1920 tarihli önergede Genç Mebusu Ali Vasıf Bey’in de imzası yer almaktadır. Genç mebuslarından  Ali Haydar ve Mehmet Celal Bey’in de imzasının olduğu bu önergede “mahâl-î muhtelifede azamî mukavemetin ihzarı için salâhiyet-i mahsusayı haiz zevatın acilen teşkilâta memur edilmesi” talep edilmiştir. Önergede, cephelerdeki kuvvetlerimizin düşman kuvvetlerine karşı yetersizliği ve arkalardaki mukavemet faaliyetlerinin de müdafaa ihtiyacını tatmin edemeyecek şekilde olması nedeniyle vatanın en kıymetli kısımlarının tahliye edilmek mecburiyetinde kalındığına dikkat çekildikten sonra, meşru ve mukaddes davanın başarısının mukavemete tâbi olduğuna değinilmiştir. Askeri birliklerin büyük bir çaba içerisinde olsa da düşman kuvvetlerin üstünlüğü karşısında halkın orduya desteğine vurgu yapılmıştır. Millet-ordu dayanışmasına katkı sunmak, işgal ve huzursuzluklara karşı etkili bir mukavemet sağlamak için Millet Meclisinin hayati bir sorumluluğu olduğu hatırlatılmıştır. Bu kapsamda gerek Konya’da, gerekse cephe gerisindeki yerlerde azamî mukavemetin hazırlanması için de Büyük Millet Meclisi tarafından “mezun ve salâhiyet-i mahsusayı haiz zevatın” acilen teşkilata memur edilmesi vatanın selâmeti namına talep edilmiştir.

Ali Vasıf Bey, bazı mebuslar ile verdiği 23 Eylül 1920 tarihli önergede Akdağ Kaymakamı merhum Tahir Bey’in ailesinin her birine aylık beşer yüz kuruşun tahsisini, talep etmiştir. Ertuğrul Mebusu Necip Bey ile müşterek verdikleri 23 Eylül 1920 tarihli önerge ile Tuz Resminin Tezyidi Hakkında Kanun’un 6. maddesinin değişikliğini talep etmişler ancak bu talep reddedilmiştir. 35 imzalı 25 Aralık 1920 tarihli müşterek öneri ile “Canik mebusu Nafiz Beyle arkadaşlarının Konya hâdisesini tahkiki için Meclisten seçilecek yedi kişilik bir heyetin” gönderilmesi talep edilmiş, söz konusu talep kabul edilmiştir. Ali Vasıf Bey yine 27 Aralık 1920 tarihinde Hakkâri Mebusu Mazhar Müfit Beyle arkadaşlarının Nafıa Vekâletinin İktisat Vekâletine raptı hakkındaki kanun teklifinde yer almıştır. Büyük Millet Meclisi Riyasetine verilen teklifte, bütçenin fevkalâde açık olduğu bir zamanda memur teşkilâtından başka bir mahiyette olmayan Nafıa Vekâletinin lağvedilerek İktisat Vekâletine bağlı müdüriyete dönüştürülmesi istenmiştir. İktisat Vekili Mahmut Celal Bey, Vekâletin dört mühim şubeye ayrıldığını, bir de memleketin yollarına, limanlarına, rıhtımlarına ait hususları deruhte ederse bu işin uhdesinden gelemeyeceğini belirterek önerinin gerekçesini dile getirmiştir. Bunun üzerine söz alan Konya Mebusu Vehbi Efendi, “Efendim, memlekette Nafıa Vekâleti var mı; ben onu bilmiyorum. Nafıadan birinci maksat yollar yapılmak ise Meşrutiyetin birinci gününden bu âna kadar bir kürek toprak atılmamıştır” diyerek tepkisini ortaya koymuştur. Tasarruf amaçlı olduğu ifade edilen öneri hakkında farklı değerlendirmeler yapıldıktan sonra kabul edilmiştir.

Ali Vasıf Bey, diğer Genç Mebusu Ali Haydar Bey’in de aralarında yer aldığı birkaç mebus ile birlikte 18 Kasım 1920’de Meclis Başkanlığına Dersim ile ilgili bir soru önergesi vermiştir. Osmanlı Döneminde zaman zaman siyasi ve idari yapısı nedeniyle problemlerin yaşandığı, Birinci Dünya Savaşı ve Millî Mücadele Dönemi’nde de bu durumun devam ettiği Dersim ile ilgili gelişmeler zaman zaman Meclisin gündemine gelmiştir. Millî Mücadele’nin en kritik yıllarında Dersim’de meydana gelen toplumsal hadiseler ve bu süreçte dışarıdan yapılan tahriklere karşı Dersim mebusları farklı öneriler ile sıkıntıları aşmayı önermişlerdir. Bu önerilerin bir kısmı milli birliği ve idari yapıya aykırı olduğundan kabul görmeyecektir. Dersim hakkında Dâhiliye ve Maliye vekâletlerinden bilgi istenen soru önergesinde öncelikle Dersim’e tayin olunacak memurların tayin şekli hakkındaki 6 Eylül 1920 tarihli bir soru önergesine neden cevap verilmediği istenmiştir. Bununla birlikte 1920 yılı aşar vergisinin aşiretlere verilmeyip aşiretler üzerinde olması kararlaştırılan ihalelerin feshedilmesinin nedeni ve bu süreçte Dersim’de ne gibi uygunsuzlukların meydana geldiği sorulmuştur. Bunun yanı sıra bölgedeki sıkıntılara karşı Hükümetin ne gibi tedbirler aldığı, “Kürdistan’da” birtakım propagandacıların dolaştığına ilişkin iddiaların doğru olup olmadığı, doğru ise ne gibi tedbirlerin alındığı dile getirilmiştir.

Birinci Mecliste en çok tartışılan kanunlardan biri de ziynet eşyasının ithalini meneden kanun teklifi olmuştur. Gümüşhane Mebusu Hasan Fehmi Bey’in, “ziynet eşyasının men-i duhulüne dair teklifi” sırasında Ali Vasıf Bey de müzakerelere müdahil olmuştur. Bu kapsamda fes dahil birçok maddenin kanun kapsamına alındığı ve tartışıldığı görüşmelere de Ali Vasıf Bey bir öneri ile katkıda bulunmuş, verdiği önerge ile Türkiye’de üretilen bastonun da dışardan ithalinin yasaklanmasını istemiştir. Öneride; “memleketimizde kâfi derecede ve bahusus Devrek Kazasında Avrupa’ya rekabet edecek derecede baston imal olunduğundan bunun ithalinin meni” talep edilmiş, söz konusu talep Meclis tarafından dikkate alınmıştır.

Ali Vasıf Bey arkadaşları ile beraber 10 Nisan 1922 tarihli Meclis oturumunda Umûm Jandarma Kumandanlığı ile Emniyet-i Umûmiye Müdüriyetinin birleştirilmesine dair tasarı ve tekliflerin acilen müzakere edilmesine dair önerge sunmuştur. Bunun üzerine Meclis Başkanı Emniyet-i Umumiye bütçesinin müzakeresinden evvel Emniyet-i Umumiye ve Jandarmanın tevhidi hakkındaki kanunun müstacelen müzakeresine değinmiştir. Tokat Mebusu Mustafa Bey, “Zamanı değil, muharebe bitsin ondan sonra” diye önergeye karşı çıkmıştır. Ancak önerge lehindeki değerlendirmeler üzerine Umum Jandarma Kumandanlığı ile Emniyet-i Umumiye Müdüriyetinin birleştirilmesine dair önerge meclis tarafından kabul edilmiştir.

Ali Vasıf Bey, Başkumandanlık Kanunu’nun süresinin uzatılması konusunda, bu hususta önerilen kanunun lehinde oy vermiştir. TBMM’ye 5 Mayıs 1922 tarihinden itibaren Başkumandanlık Kanunu’nun 3 ay daha uzatılması teklif olunmuş, bu teklif bazı mebuslarca  olumsuz karşılanmış ise de Ali Vasıf Bey’in de aralarında bulunduğu bazı mebuslar tarafından olumlu karşılanmıştır. Mecliste tartışmanın yoğunlaşması üzerine Genç Mebusu Ali Vasıf Bey, kanunun Mustafa Kemal Paşa’ya yetki veren birinci maddesine karşı değil, görev süresinin başlangıç tarihini belirleyen “kanun 5 Mayıs 1338 tarihinden muteberdir” maddesine karşı aleyhte söz söylemiş, Başkumandanlık Kanunu’nun ikinci maddesinin kanundan çıkarılmasını istemiş; bu maddenin Meclisin kanun yapma yetkisini sınırlandırdığından lağvını teklif etmiştir. Ancak Ali Vasıf Bey’in bu talebi dikkate alınmamış neticede Başkumandanlık Kanunu, değişiklik yapılmadan kabul edilmiştir.

Ali Vasıf Bey’in dahil olduğu müzakerelerden biri de Bursa’nın düşman işgalinden kurtulması üzerine Bursalıların Meclis üyelerini şehirlerine davet etmelerine ilişkindir. Osmanlı Devleti’nin ilk başkenti olan Bursa 8 Temmuz 1920 günü Yunanlar tarafından işgal edilmişti. Yaşanan işgal toplum ve Meclis’te büyük bir üzüntü meydana getirmiş, bu nedenle 10 Temmuz 1920 günü Meclis kürsüsüne siyah bir örtü örtülmüştü. İki yıldan uzun bir süre işgal altında kalan Bursa, Türk ordusu tarafından 11 Eylül 1922 günü düşman işgalinden kurtarılmıştır. İşgalin sona ermesi ve düşmanın Anadolu’dan atılması büyük bir sevinç meydana getirmiştir. Bu gelişme üzerine Bursalılar, Meclise başvurarak düşman işgalinde kurtulmuş olan kentlerine meclis üyelerini davet etmişler, bu husus üzere Mecliste bir müzakere başlamıştır.  Bazı mebuslar, bu teklife icabet olunmasını savunurken bazıları ise zamanın ehemmiyetine vurgu yaparak davete sıcak bakmamıştır. Bu kapsamda söz alan Ali Vasıf Bey, Meclise bir önerge vererek Meclisin şu sırada geçirmekte olduğu mühim anları bu gibi seyahatlerle geçirmenin muvafık olmadığından davete icabet edilmemesi gerektiğini ifade etmiştir. Ancak neticede Meclisin bu davete münasip bir zamanda icabet etmesi kabul edilmiştir. Ali Vasıf Bey’in Mecliste gündeme getirdiği ve hakkında önerge verdiği bir diğer husus ise günlük yayımlanan gazetelerde ayet-i kerime ve hadis-i şerif yazılmamasına dairdir. Sunulan takrir Meclis tarafından kabul edilmiş ve İcra Vekilleri Heyeti Riyasetine havale edilmiştir.

Ali Vasıf Bey’in mebusluğu TBMM’nin Birinci Dönem çalışmalarına nihayet verildiği 1923 yılı Nisan ayı itibariyle son bulmuştur. Mebusluğu sona erince memleketine dönen Ali Vasıf Bey, evli ve dört çocuk babasıyken, 22 Mart 1936’da Erzurum’da ölmüştür.

 OKTAY BOZAN

KAYNAKÇA

Resmî Yayınlar

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 30, C 1, TBMM Basımevi, Ankara 1959.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 23, C 2, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 26, C 2, TBaMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 36, C 2, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 40, C 2, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 42, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 46, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 51, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 52, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 54, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 58, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 60, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 96, C 3, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 62, C 4, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 68, C 4, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 71, C 4, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 76, C 4, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 81, C 5, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 91, C 5, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 99, C 5, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 100, C  5, TBMM Basımevi, Ankara 1981.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 102, C 6, TBMM Basımevi, Ankara 1943.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 111, C 6, TBMM Basımevi, Ankara1943.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 112, C  6, TBMM Basımevi, Ankara 1943.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 121, C 7, TBMM Matbaası, Ankara 1944.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 125, C 7, TBMM Matbaası, Ankara 1944.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 130, C 7, TBMM Matbaası, Ankara 1944.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 145, C  8, TBMM Matbaası, Ankara 1945.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 152, C 8, TBMM Matbaası, Ankara 1945.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 9, C 9, TBMM Matbaası, Ankara 1954.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 12, C 9, TBMM Matbaası, Ankara 1954.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 15, C 9, TBMM Matbaası, Ankara 1954.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 18, C 9, TBMM Matbaası, Ankara 1954.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 26, s. C 10, TBMM Matbaası, Ankara 1958.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 35, C 10, TBMM Basımevi, Ankara 1958.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 69, C 21, TBMM Matbaası, Ankara 1959.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi, Devre I, İçtima 16, C 28, TBMM Matbaası, Ankara 1961.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima 39, C 1, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985.

Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima 102, C 3, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985

Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları, Devre I, İçtima 119, C 3, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1985.

Telif-Tetkik Eserler

Birinci Dönem Meclis Albümü 1920-1923, TBMM Basımevi, Ankara 2022.

BOZAN, Oktay, “Millî Mücadele Döneminde Tunceli (Dersim)”, Millî Mücadele’nin Yerel Tarihi 1918-1923, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Ankara 2023, s. 231-260.

ÇOKER, Fahri, Türk Parlamento Tarihi Millî Mücadele ve TBMM I. Dönem, 1919-1923, C. 1, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları, Ankara 1994.

DEMİREL, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet: İkinci Grup, İletişim Yayınları, İstanbul 1995.

DEMİREL, Ahmet, İlk Meclisin Vekilleri: Millî Mücadele Döneminde Seçimler, İletişim Yayınları, İstanbul 2010.

DİNÇER, Burhan, “Birinci Meclis’te Genç Milletvekilleri ve Meclis Faaliyetleri (1920-1923)”, Bingöl Araştırmaları Dergisi, S19, 2023, s. 37-60.

TBMM Albümü 1920-2010, C.1, TBMM Basın ve Halkla ilişkiler Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2010.

TBMM I. Dönem Albüm, TBMM 25. Yıl Dönümü Anış, TBMM Basımevi, Ankara 1945.

ZEKİ, Onur, Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde Bağımsız Mebuslar ve Yasama Çalışmaları (1920-1923), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2018.