Türkiye Zirai Donatım Kurumu (1943-1998)

17 Eki

Türkiye Zirai Donatım Kurumu (1943-1998)

PDF

Zirai Donatım Kurumu (ZDK), 18 Ocak 1940 tarihinde yürürlüğe giren, 3780 sayılı Milli Korunma Kanunu kapsamında teşkil edilen ve Ziraat Vekâletine bağlı bir genel müdürlüktür. Kurumun idari merkezi Ankara’da olup hukuki dayanağı ise 28 Ocak 1943 tarih ve 2/19373 sayılı Türkiye Zirai Donatım Kurumunun Teşkiline Dair Kararname ve 1 Şubat 1943 tarihinde çıkartılan 430 sayılı Koordinasyon Kurulu kararıdır. Kurulduğu dönemde 10 milyon lira sermayesi bulunan kurum 16 Mart 1943 tarihli Koordinasyon Kararı ile çalışmaya başlamıştır. Ardından 26 Haziran 1944 tarihinde tüzel kişiliğe sahip olan ve sermayesi 50 milyon liraya çıkartılan ZDK, 3460 sayılı Kanun hükümleri çerçevesinde Türkiye Zirai Donatım Kurumu (TZDK) ismini almıştır. 4604 sayılı Kanun ile 1 Temmuz 1944 tarihinde iktisadi devlet teşekkülü haline getirilmiştir. Kurumun sermayesi 1956 yılında iki kat artarak 100 milyon liraya, 1971’de ise 500 milyon liraya ulaşmıştır.

TZDK idari açıdan genel müdürlüktür. Bu makam idari, teknik, mali ve iktisadi işlerden sorumludur. Genel müdür, iki müdür yardımcısı ve müdür yardımcılığına bağlı müdürlük, müşavirlik ve başkanlık düzeyinde dokuz daire bulunmaktadır. Atama ve yükseltmeler ise Ziraat Vekâleti’nin teklifi üzerine Bakanlar Kurulu tarafından gerçekleştirilmektedir. 1944-1980 arası dönemde TZDK genel müdürlüğü görevinde bulunan kişiler: Hakkı Nuri Melan, Halit Civelekoğlu, Mustafa Teoman, Yekta Aytan, Adnan Çiftçi, Kemal Gökçora, Kemal Cemal Öncel, İzzet Baykal, Orhan Minisker ve Orhan Türköz’dür.

Görevleri açısından TZDK, Türkiye’de zirai modernleşmenin ibareleri olan kimyevi gübre, zirai makineler, zirai mücadele ilaçları ve yüksek vasıflı tohumlar gibi girdilerin tedarikinde, üretiminde, dağıtımında, satışında ve çiftçiler arasında yaygınlaşmasında etkili olmuştur. Bu yüzden kurumun her türlü ticari, sanayi ve zirai müesseseler kurmak, tamirhane, servis ve bakım birimleri açmak ve işletmek hakkı bulunmaktadır. TZDK’nin amacı hem zirai üretimi ve verimi artırmak hem de zirai gelişmeyi sağlamaktır. Dolayısıyla TZDK sayesinde Türk ziraatının geleneksellikten kurtarılıp çağdaş üretim tekniklerine kavuşturulması amaçlanmıştır. TZDK bir yönüyle Türk ziraatının çağdaşlaşması hedefleri doğrultusunda Atatürk öncülüğünde başlatılan ancak İkinci Dünya Savaşı Döneminde (1939-1945) aksayan topyekûn zirai kalkınma hamlesinin kurumsal bir aygıtıdır. Bu yönüyle kurum Atatürk’ün inkılapçılık ilkesi ile bağdaşmaktadır. Diğer açıdan da savaş ekonomisi koşullarında ordunun ve şehirlerin gıda ve iaşe ihtiyacını karşılamayı ve kendi kendine yeterli olabilmeyi hedeflediğinden devletçilik ilkesi ile bağdaşmaktadır. Nitekim Atatürk’ün de vurguladığı bol miktarda, yüksek kalitede ve düşük maliyette zirai üretimin yapılmasının en önemli yolu zirai makineleşmedir.

Tarihi süreçte Türk ziraatında mekanizasyon, ilk olarak 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren başlamıştır. Zirai makineleşme bağlamında karasabandan makineli tarıma ilk geçiş 1875’te olmuştur. 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’ndan sonra Anadolu ve Trakya’ya göç eden Çerkez ve Tatarlar atların çektiği pulluklarla yapılan ziraatı Türklere öğretmişlerdir. 1943 yılında TZDK’nin kuruluşundan evvel bilhassa küçük üreticilere yönelik zirai mekanizasyonun tedarikinde ve dağıtımında, 1863’te Mithat Paşa’nın Pirot Kasabasında kurduğu memleket sandıklarına dayanan Ziraat Bankası ve 1937’de kurulan Zirai Kombinalar önemli rol oynamıştır. Ancak, 1960’ların başına dek zirai ekipmanlar genellikle gümrük vergisi ve harçlardan muaf olarak ithal edilmiştir. Ancak yine de erken cumhuriyet döneminde çiftçilerin elindeki üretim vasıtaları oldukça iptidai olup zirai üretimde genellikle çift hayvanları ile kullanılan ekipmanlar görülmüştür.

Tarihsel süreçte mekanizasyonun kullanımını gerek 1929 Dünya Ekonomik Buhranı gerekse İkinci Dünya Savaşı olumsuz yönde etkilemiştir. 1929 Dünya Ekonomik Buhranında artan petrol fiyatları, tamirat ve yedek parça sıkıntıları ve tarım ürünleri fiyatlarının düşmesi tarımsal mekanizasyonun gerilemesine neden olmuştur. Bu yüzden 1933’te 1,382 olan traktör sayısı 1936’da 1,308’e gerilemiştir. Ancak TZDK’nin kuruluşundan sonra kurum tarım tekniğinin geliştirilmesinde önemli bir işleve sahip olmuştur.

TZDK’nin kuruluşuna temel teşkil eden bir diğer kurum olan Zirai Kombinalar ise dönemin Ziraat Vekili Muhlis Erkmen’in tavsiyeleri doğrultusunda 12 Şubat 1937 tarihinde 3130 sayılı Kanun ile kurulmuştur. Bu kurum ilk etapta tarımsal mekanizasyonu yaygınlaştırıp tabana yaymayı ve üretimi arttırmayı hedeflemiştir. Böylece üretim ve kalite artışının yanı sıra yeni zirai tekniklerin çiftçilere öğretilmesi amaçlanmıştır. Zirai mekanizasyonu olumsuz etkileyen diğer bir etken ise İkinci Dünya Savaşı’nın çıkmasıdır. Nitekim savaş sürecinde ordunun ve şehirlerin iaşe darlığı, artan gıda fiyatları ve hayat pahalılığı başta buğday olmak üzere tahıl üretiminin acilen garanti altına alınmasını zorunlu kılmıştır. Bu durumun hukuki gerekçesi 18 Ocak 1940 tarihli Milli Korunma Kanunun 39. maddesinde devletin kendisine ait araziler üzerinde üretim yapabilmesi şeklinde ifade edilmiştir. Bu yüzden Zirai Kombinalar zirai modernizasyonu toplumsal tabana yaymak yerine devlet üretme çiftlikleri üzerinden yoğun bir zirai üretim gerçekleştirmiştir. Örneğin, 1942-1945 yılları arasında 13 çiftlikte 1,644,150 dekar arazide üretim yapılmıştır. Bu noktada gerek fiyat gerek döviz girdisi gerekse temel besin maddesi olması hasebiyle buğdaya özel bir önem verilmiştir. Yeşilköy Tohum Islah ve Deneme İstasyonundaki buğday çeşit ıslahı çalışmaları nasıl ki yeni buğday çeşitlerinin gelişimi, hastalıklara karşı dayanıklı ve yüksek verimli buğday üretiminin sağlanmasında etkili olduysa Zirai Kombinalar da buğday üretiminin arttırılmasında kritik rol oynamıştır.

1944 yılında yürürlüğe giren 4604 sayılı TZDK Kanunu ile zirai kombinaların elinde bulunan ve çiftçilere dağıtılması düşünülen ilaç, makine ve gübreler TZDK’ye devredilmiştir. Böylece zirai kombinalar devlet hesabına bir üretim yaparken TZDK ise zirai kombinaların ilk etaptaki misyonu olan tarımsal modernizasyonun çiftçiler arasında yayılmasını hedeflemiştir. Ancak 1940’ların sonuna değin zirai ekipmanın yetersizliği gibi verimi arttıran zirai mücadele ilaçlarının ve gübrelerin kullanımı da yaygın değildir. Çok yaygın olmamakla birlikte Marmara, Çukurova ve Karadeniz’deki tütün üreticilerinin 1930’larda gübre kullandığına dair bilgiler mevcuttur. Önce İktisadi Buhran ardından da İkinci Dünya Savaşı Türkiye’deki tarım politikalarını kurumsal, iktisadi ve toplumsal düzeyde etkilemiştir.

Türkiye’nin iktisadi politikaları çerçevesinde TZDK kurumsal işleyiş açısından üç döneme ayrılabilir. Bunlar: 1944-1963 arası özerk evre, 1963-1980 arası planlı evre ve 1980-1998 arası neoliberal evredir. Faaliyetleri açısından 1944-1963 arası dönemde kendi bütçe imkânları ölçeğinde çalışmalar yürüten kurum daha bağımsız hareket etmiştir. Nitekim savaşın bitiminin ardından 1948 -1951 yılları arasında gelen Marshall Yardımı da Türkiye’de gübre, ilaç ve mekanizasyon sürecini hızlandırmıştır. Başta İngiltere, ABD ve Almanya gibi ülkeler olmak üzere yurtdışından ithal edilen traktörlerde TZDK’nin yanı sıra Türk İnter Makineleri, Çukurova İthalat ve İhracat TAO ve Neptun TAO gibi anonim şirketler de önemli rol oynamıştır. Traktörlerin çiftçilere ulaşmasında aracı kurum olarak TZDK’nin yanı sıra pancar şirketi ve köy kooperatifleri etkili olmuştur. Ayrıca, Trakya’da şekerpancarı ve Çukurova’da pamuk gibi ürünlerin gerektirdiği tarımsal girdiler de zirai modernleşmede etkili olmuştur. 1963-1980 arası planlı dönemde TZDK hem ürünlerin kalite kontrollerini sağlamış hem de ithalat, dağıtım, depolama hizmetleri ve kooperatiflerle işbirliği yaparak istikrarı sağlamış ve fiyatları bir dengede tutmuştur. Bir diğer ifade ile TZDK, Türkiye ekonomisinin planlı büyüme hedefleri doğrultusunda kurumlar arası işbirliği ve koordinasyon ile çalışmalarını daha kapsamlı bir hale getirmiş ve Türkiye kırsalında artan mekanizasyon sonucunda imal, dağıtım ve teknik düzeyde eğitim yayım faaliyetlerine ağırlık vermiştir.

Planlı evredeki araştırma ve geliştirme çalışmaları kapsamında TZDK’ye bağlı Tarım Alet ve Makineleri Araştırma Enstitüsü üretilecek makinelerin projesini oluşturmuştur. 1959’dan beri 10,000’den fazla tiraja sahip Zirai Donatım Dergisi kurum personeli için teknik konulara dair haberler yayımlamıştır. 1956-1972 arası dönemde fuar ve festivallerdeki tanıtımların yanı sıra TZDK’nin 57 seminerinde 2,283 kişi kurum içi eğitimlere katılmıştır. 1963-1972 yılları arasında 14 kurum personeli dört aydan iki yıla kadar süren eğitimler kapsamında ABD başta olmak üzere Almanya, İran ve Pakistan gibi ülkelere gönderilmiştir.

TZDK’nin işbirliği ve koordinasyon faaliyetleri kapsamında kurum ülke ekonomisine daha faydalı olabilmek için ilk kez 1953 yılında azot sanayi, yem sanayi ve traktör ve ziraat makineleri gibi bazı sanayi ve ticari şirketlerin sermayelerine iştirak etmiştir. 1972 yılında iştiraklerden gelen toplam tutar 18,828,500 liraya ulaşmıştır. 1960’lı ve 1970’li yıllarda montaj yoluyla imal edilmek koşulu ile piyasaya sürülen traktörler ile mibzer başta olmak üzere birçok zirai ekipmanın üretimi yerli kaynaklardan sağlanmıştır. Ayrıca, kurum hem azotlu, fosforlu ve potaslı gübre çeşitlerinin yaygınlaşmasında hem de kontrollü, sertifikalı ve yüksek verimli tohumlukların kullanımının artmasında öncü rol oynamıştır. 1960’lı yıllarda Türkiye’de gübre kullanımı %26 oranında artış göstermiştir. Bu gübrelerin %70’inin dağıtımı ise TZDK tarafından sağlanmıştır.

Tablo 1: Yıllara Göre Gübre, Göztaşı, Potas (Ton) ve Kükürt Satışları (Torba Adet)

Yıllar	Azotlu Gübre	Fosforlu Gübre	Kükürt (Torba)	Göz Taşı	Potas
1950	4,496	1,108	20,000	450	100
1955	5,501	4,260	100,000	400	125
1960	19,626	168	170,000	750	425
1965	162,951	307,714	200,000	1,450	25
1970	455,278	349,584	340,000	2,000	1,050
1972	713,974	597,888	380,000	2,350	475