Osmanlı İmparatorluğu’nda sosyal ve iktisadi sorunların büyüyüp patlama noktasına geldiği, buna bağlı olarak dış müdahalelerin olabildiğince arttığı bunalım döneminde; uluslararası denge yeniden kurulurken, bu denge içinde var olma mücadelesi veren devleti yönetmek güçleşmiştir. I. Dünya Savaşı yenilgisi, daha önce planlanan Osmanlı ülkesinin işgal edilip paylaşılmasını ve kaçınılmaz görünen sonu hazırlamıştır. Bu sırada Anadolu’da ulusal egemenlik ve tam bağımsızlık ilkelerine dayanan yeni bir Türk devleti kuruluyor ve Millî Mücadele başlıyordu. Mondros Mütarekesi’yle başlayıp Mudanya Mütarekesiyle sona eren süreçte İstanbul’da, “Meclis-i Vükela” ya da “Kabine” olarak adlandırılan 11 hükûmet kurulmuş, bu hükûmetlerde 5 kişi sadrazam olarak görev yapmış, zaman zaman hükûmetler kendi içlerinde değişikliklere gitmişlerdir. Hükûmetler görevlerinden istifa ile son hükûmet ise saltanatın Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından kaldırılması sonucu ayrılmak durumunda kalmıştır. Hükûmetler, Sadrazam başkanlığında Şeyhülislam, Harbiye, Bahriye, Dahiliye, Hariciye, Maliye, Maarif, Adliye, Nafıa, Evkaf-ı Hümayun nazırları ile Şura-yı Devlet Reisi ve Meclis-i Vükelaya memur olarak atananlardan oluşmaktadır. Buna zaman zaman birleştirilip ayrılan; Ticaret, Sanayi, Ziraat, Orman, Maadin, Posta ve Telgraf ve Telefon ile İaşe nazırları da eklenmektedir. Bu dönem sadrazamlarının genel olarak Hariciye ve Harbiye Nezaretlerini de üzerlerine aldıkları veya vekâleten yürüttükleri görülür. İstanbul Hükûmetlerinin oluşumunda, uygulamalarında ve istifalarında, dış ve iç gelişmelere göre zaman içinde değişen belirli baskı grupları etkili olmuştur. Başlıcaları, saray başta olmak üzere, işgalci İtilaf Devletleri, dağıtılıncaya kadar İttihat ve Terakki Fırkası, Hürriyet ve İtilaf Fırkası ile zamanla artan başarısı ölçüsünde Anadolu’da Mustafa Kemal Paşa önderliğinde örgütlenen millî harekettir. Hükûmetlerin en büyük sorunu ve aynı zamanda görevi bu baskı gruplarını farklı yöntemlerle dengelemektir. Genelde kapalı olduğundan, Meclis-i Mebusanın denetim ve denge unsuru olması söz konusu değildir. Hükûmetlerin görev sürelerinin kısa olduğu görülür. Bu daha çok, devlet işlerinin istikrar kazanamadığı, otorite kurmanın zor olduğu veya otorite boşluğunun yaşandığı buhranlı devrelere özgü bir durumdur. İlk on hükûmetin görev süreleri oldukça kısa iken, hepsinin toplamından daha fazla görev yapan son Tevfik Paşa Hükûmetinin görevi saltanatın kaldırılmasıyla sonlanmıştır. Bunda kuşkusuz TBMM’nin kurulmuş, kendisini kanıtlamış ve Anadolu’da tek egemen güç hâline gelmiş olması etkin olmuştur.

HÜKÛMET BAŞKANLARININ GÖREVE BAŞLAYIŞ VE AYRILIŞ TARİHLERİ

Dönem hükûmetleri padişaha içtenlikle bağlı idiler. Aralarındaki farklılık daha çok Anadolu’da başlayıp gelişen harekete bakış açılarından kaynaklanmaktaydı. Anadolu’yu İstanbul’a tabi kılmaya çalışırken hükûmetler, bunun uzlaşmayla mı yoksa sert önlemlerle mi gerçekleştirileceği konusunda ayrılıyorlardı. Padişah ve hükûmetleri kurtuluş yolu ararken işgalci İngiltere, Fransa, İtalya gibi büyük devletleri gücendirmemek, “yabancılara karşı konukseverce ve ılımlıca davranmak zorunda” olmayı temel ilke gibi görüyorlardı. Bu devletlerden yalnız biriyle bile başa çıkılamayacağı kuruntusu kafalarda yer etmişti. İtilaf Devletleri’ne karşı düşmanlık durumuna girmemek ve padişah-halifeye canla başla bağlı kalmak temel koşul olmuştu. Anadolu hareketi genelde gelişmelerden padişahı sorumlu tutmak yerine İstanbul hükûmetlerini hedef almış, Sivas Kongresi kararlarının uygulamaya geçirilmesi yeni bir devletin kuruluşu sürecini hızlandırmıştı. Amasya Tamimi ile “Vatanın bütünlüğü, milletin istiklâli tehlikededir. İstanbul Hükûmeti, üzerine aldığı sorumluluğu yerine getirememektedir. Milletin istiklâlini, yine milletin azim ve kararı kurtaracaktır.” ilkesi doğrultusunda Anadolu’da, İstanbul hükûmetlerinden bağımsız hareket eden, ona alternatif yeni bir yönetim oluştu. Heyet-i Temsiliye adına hareketin liderliğini üstlenen Mustafa Kemal Paşa, İstanbul’un işgali üzerine, “fevkalâde selâhiyetlere haiz” bir meclisi Ankara’ya davetle, Heyet-i Temsiliye adına devlet işlerine el koydu. Kabul olunan kuvvetler birliği ilkesi doğrultusunda, Meclis başkanının “İcrâ Vekilleri Heyeti”nin de başkanı olması kararlaştırıldı. On bir kişiden oluşan İcrâ Vekilleri Heyeti üyelerini her konuda tam yetkili olan Meclis seçecekti. İşgal altında bir ülkede, başkentte zor şartlar altında işbaşına gelen, görev yapan İstanbul Hükûmetlerinin, hem Osmanlı İmparatorluğu’nun sonu, hem de yeni Türkiye’nin oluşumu bakımından olumlu ve olumsuz etkileri oldu. Millî Mücadele’nin dışında ve karşısında görünen İstanbul Hükûmetleri gerçekte bütün olayların içinde idi. Hükûmet başkanı sadrazamların kişilikleri ayrı bir önem taşımaktaydı. Padişah, saltanatın kurtuluşunu hükûmetlerin özverisinde görmüş, İtilaf Devletleri Türkiye üzerindeki ihtiraslarının tatminini onların zaafından beklemişlerdi. Padişah Vahidettin, saltanat otoritesini tekrar oluşturmak, pekiştirmek ve Anadolu’da başlayıp gelişen direnişi sert önlemlerle yok etmek gereğini duyduğunda Damat Ferit Paşa başkanlığındaki hükûmetleri tercih etmiş, yumuşamak veya uzlaşmak gerektiğinde diğer hükûmetleri göreve getirmiştir. Ali Rıza Paşa ve son Ahmet Tevfik Paşa hükûmetleri, Anadolu ile uzlaşmak amacıyla kurulmuş hükûmetlerdi. Ahmet Tevfik ve Damat Ferit Paşalar, padişahın gözde adamları idiler ve iş başına gelen 11 hükûmetin sekizini kurmuşlardı. Ahmet İzzet Paşa Hükûmeti, Mondros Mütarekesi’nin imzalanmasından 10 gün sonra çekildi. Ahmet Tevfik Paşa Hükûmeti döneminde, mütareke gereği tüm ülke işgalcilerin kontrolüne girerken, İstanbul’da bulunan okullar, kışlalar, resmî ve özel binalar işgal edildi. Meclis-i Mebusan feshedildi. İtilaf Devletleri ile Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın artan baskıları sonucu Ahmet Tevfik Paşa istifa etti. Damat Ferit Paşa’nın Sevr Antlaşması’nı uygulatamaması, TBMM ile uzlaşmada engel görülmesi üzerine Ahmet Tevfik Paşa 1920 yılında tekrar hükûmet kurmakla görevlendirildi ve İtilaf Devletleri’nin Sevr’i yumuşatma vaadi, TBMM ile uzlaşabileceği ümidi, hükûmete aldığı tanınmış isimler ve kamuoyu desteğiyle işe başladı. Bilecik Görüşmesi, önemli uzlaşma ve Anadolu’yu İstanbul’a bağlama girişimi oldu. İlk dönem Damat Ferit hükû­met­leri, eski İttihat ve Terakki hükûmet­lerinde görev almış nazır ve bazı üst düzey yöneticileri tutuklamaya öncelik vermiş, ülkenin geleceğini teslimiyetçi politikalarda görmüştü. Yeni atamalar ve görevden çıkarmalarla, tutuklama kararlarıyla sürekli büyüyen millî direnişi kırmak, ülkedeki güç ve etkisini ortadan kaldırmayı denedi ise de başarılı olamadı. İstanbul’daki tüm yıkıcı örgütler, Anadolu’daki ayaklanma örgütleri, tüm düşmanlar ve Yunan ordusu iş birliği yaparak Kuvâ-yı Milliyeyi yok etmek, Büyük Millet Meclisini yıkmak için çalıştı. İzmir’in işgali, Sivas ve Erzurum Kongreleri, Ali Galip ve Anzavur olayları, Kuvâ-yı İnzibatiye, Sevr Antlaşması zamanının önemli olaylarıdır. Anadolu’daki gelişmelere engel olabilmek için isyanlar çıkmasında etkin rol aldı. Halkı isyana teşvik eden düşünce, mücadeleyi başlatanların hilafete, saltanata karşı gelen kişiler olduğuydu. Her iki dönem hükûmetinin sonu da Millî Mücadele’nin artan başarısı ve hizmet ettiği İtilaf Devletleri’nin istifaya zorlaması ile geldi. Ali Rıza Paşa hükûmeti Amasya Görüşmesi’ni gerçekleştirmiş, Meclis-i Mebusanın toplanmasını sağlamıştır. İtilaf Devletleri’nin baskısı yanında Kuvâ-yı Milliye ile aralarında gerginliğin başlayıp tırmanması üzerine istifa etmiştir. Salih Hulusi Paşa’nın sadareti sırasında gelişen olaylar, işgallere karşı direniş ve alınan kararlar; Millî Mücadele’yi haklı olduğu davada meşru zeminlere oturtmuştur. İstanbul’un resmen işgali, sadareti sırasında gerçekleşmiştir. Ali Rıza Paşa, Ahmet İzzet Paşa, Ahmet Tevfik Paşa ve Salih Hulusi Paşa, kamuoyundaki etkinlikleri nedeniyle, sadaretleri dışındaki hükûmetlerde de görev almışlardır. İstanbul hükûmetleri değerlendirilirken yadsınmaması gereken; ülkenin ve hükûmet merkezinin işgal altında olduğu, önce Heyet-i Temsiliye ve sonra da TBMM’nin ülkenin geleceğine el koymasıdır. Ülkenin kurtuluşu ve geleceğini farklı algılamakta ve dolayısıyla buna farklı tepki vermektedirler. Damat Ferit Paşa dışındaki hükûmetlerin her şeye rağmen işgale kayıtsız kalmadıkları, hatta zaman zaman karşı koydukları, bazı hükûmet üyelerinin de imkânlar ölçüsünde Millî Mücadele’ye destek vermeye çalıştıkları görülmektedir. Ahmet Emin Yaman

MİLLÎ MÜCADELE DÖNEMİ İSTANBUL HÜKÛMETLERİ:

(13 Ekim 1918)                                                                                  

(11 Kasım 1918)

(13 Ocak 1919)                 (24.2.1919-3.3.1919)                          

*Nezaret 20.1.1919’da kaldırıldı.

(4 Mart 1919)  

(19 Mayıs 1919)

(21 Temmuz 1919)

(2 Ekim 1919)    

(8 Mart 1920)                                                                                            

(5 Nisan 1920)      

(31 Temmuz 1920)  

(21 Ekim 1920)

Ahmet Emin YAMAN

KAYNAKÇA

ATATÜRK, Mustafa Kemal, Nutuk (Söylev), İstanbul 1970.

İNAL, Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrıâzamlar, İstanbul 1958.

KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, Cilt VIII, IX, Ankara 1983,1996.

YAMAN, Ahmet Emin, “İstanbul’un Ankara’ya Yaklaşma Deneyimi: Bilecik Görüşmesi”, X. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1994.

YAMAN, Ahmet Emin, “Kurtuluş Savaşı Basınında Büyük Zafer”, AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XIX, 30, Ankara 1998.

YAMAN, Ahmet Emin, “Mudanya Bırakışması ve Yankıları”, Atatürk Yolu, AÜ TİTE, IX, 18, Ankara 1988.

YAMAN, Ahmet Emin, “Sadr-ı Azamlık”, Türkler Ansiklopedisi, 13. Cilt,  Ankara 2002.

YAMAN, Ahmet Emin, “Türkiye Büyük Millet Meclisinde Büyük Zafer”, AÜ DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, XVI, 26, Ankara 1994.

YAMAN, Ahmet Emin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Sadr-ı âzamlık (1876-1922), Ankara 1999.