Ali Sait Akbaytugan (1872-1950)

Ali Sait Akbaytugan (1872-1950)

1872 yılında Balıkesir’in Manyas ilçesine bağlı Hacı Osman Köyü’nde doğmuştur. Annesi Ayşe (Çizemuğ) Hanım, babası Khunca Kasbolet (Canbulat) Bey’dir. Ailesinin kökeni, Kafkasya’nın Soçi bölgesinden Osmanlı topraklarına sürülen Çerkes boylarından biri olan Ubıhlar’a dayanmaktadır. Babası Kasbolet Bey, 1877-1878 Osmanlı Rus Savaşı’na Çerkes gönüllü süvari birliğinin bir subayı olarak katılmış ve 5 Kasım 1877 tarihinde şehit düşmüştür. Ali Sait Bey, babasının vefatından sonra 1887 yılında Bursa Askeri Rüştiyesi’ne “şehit evladı” sıfatıyla kaydolmuştur. 29 Nisan 1893’te girdiği Harp Okulu’ndan, sınıf birincisi olarak 28 Ocak 1896 tarihinde Mülâzım-ı Sânî (Teğmen) rütbesiyle mezun olmuştur. 16 Mart 1897 tarihinde Mülâzım-ı Evvel (Üsteğmen) rütbesine terfi etmiş ve 25 Aralık 1898 tarihinde Harp Akademisi’nden Erkân-ı Harp Yüzbaşısı (Kurmay Yüzbaşı) olarak mezun olmuştur.

Harp Akademisi’nden sonra Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Riyaseti’nin 5. Şubesi’ne (Fen ve Harita) daha sonra da kendi talebi üzerine Edirne’de bulunan İkinci Ordu Erkân-ı Harbiyesi’ne tayin edilmiştir. Bu görevine devam ederken 4 Şubat 1901 tarihinde Kolağası (Kurmay Kıdemli Yüzbaşı) rütbesine terfi etmiştir. 28 Eylül 1901 tarihinde ise tekrardan Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Riyaseti’nde görevlendirilmiştir. Bu görevi sırasında Rumeli bölgesinin 1/200000 ölçeğindeki haritasının hazırlanmasında gösterdiği başarılardan dolayı dördüncü dereceden Mecidiye Nişanı ile taltif edilmiştir. İstanbul’da görevine devam ederken yasaklı kitap ve dergiler okuduğu iddiasıyla II. Abdülhamit’e jurnal edilmiş ve bu nedenle Bekirağa Bölüğü’nde dört ay süre ile hapis yatmıştır. 4 Ağustos 1903 tarihinde ise taşra ordularında istihdam edilmek üzere İstanbul’dan çıkartılmış ve sekiz ay boyunca Sinop’ta kalebent edilmiştir.

18 Mart 1904 tarihinde Musul’da bulunan 24. Redif Fırkasına tayin edilmiş ve burada Musul ve çevresinin keşif haritalarının çıkartılmasına ilişkin önemli çalışmalar yürütmüştür. Bu çalışmaları neticesinde 22 Ağustos 1907 tarihinde binbaşı rütbesine terfi ettirilerek, merkezi Bağdat’ta bulunan Altıncı Ordu’ya bağlı 12. Nizamiye Fırkası’nın 46. Hudut Alayı’nın I. Tabur Komutanı olarak atanmıştır. II. Meşrutiyet’in ilanından sonra tekrar İstanbul’a dönmüş ve 31 Mart Ayaklanması sırasında Hareket Ordusu’na katılmıştır. 6 Mayıs 1909 tarihinde Erkân-ı Harbiye-i Umûmiye Riyaseti’nin 1. Şubesi’nde (Harekât) görevlendirilmiş, kısa bir süre sonra ise 3. Şube’ye (Seferberlik) atanmıştır. Bu görevlerinden sonra Aşiret Hafif Süvari Alayı’nın kuruluş komisyonunda görev almıştır. 7 Ağustos 1909 tarihinde ise İstanbul ve çevresindeki fabrikaların durumunu incelemek amacıyla oluşturulan komisyona atanmış ve burada altı ay süre ile görev yapmıştır. Bu görevine devam ettiği sırada Osmanlı Devleti ile Avusturya-Macaristan İmparatorluğu arasındaki ticari ve siyasi ilişkilerin güçlendirilmesi amacıyla düzenlenen geziye askeri kanadı temsilen katılan subaylardan biri olmuştur.

19 Ocak 1911 tarihinde Anadolu Demir Yolları Hat Komiserliğine, 28 Ocak’ta ise Anadolu Demir Yolları Hat Komiserliği Menzil Genel Müfettişliğine atanmıştır. Bu görevi sırasında Kaymakam (Yarbay) rütbesine terfi etmiştir. Trablusgarp Savaşı ve Arnavutluk İsyanı sırasında İstanbul ve Anadolu’dan çeşitli bölgelere gönderilen malzemelerin demir yolları vasıtasıyla sevki konusunda çalışmıştır. Balkan Savaşı’nın başlaması üzerine yine askeri sevkiyat konularıyla ilgilenmiş, 9 Kasım 1912 tarihinde Menzil Genel Müfettişi sıfatıyla Hadımköy’e gelerek Çatalca Muharebelerinde bölgede görev yapmış ve daha sonra Çatalca Ordusu Menzil Genel Müfettişliği’ne atanmıştır. Balkan Savaşları sonrasında 26 Ocak 1914 tarihinde Miralay (Albay) rütbesine terfi ettirilerek Yemen’deki 7. Kolordu’ya bağlı bulunan 39. Sina Nizamiye Fırkası’nın komutanlığına tayin edilmiştir.

Osmanlı Devleti, I. Dünya Savaşı’na girmesiyle birlikte seferberlik ilan etmiştir. Ancak savaşın ilk başlarında Ali Sait Bey’in görev yaptığı Yemen bölgesi seferberlik planına dahil edilmemiştir. İngilizlerin Aden bölgesini işgal etmesinden sonra Yemen’e de asker göndereceğine dair bilgilerin edinilmesine müteakip, 4 Kasım 1914 tarihi itibariyle Yemen’de de seferberlik ilan edilmiştir. Ali Sait Bey bu süre zarfında bölgedeki “asi reis ve şeyhleri” itaat altına alarak Osmanlı yanında savaşmaya ikna etmiştir. Bu sayede Osmanlı askerlerine ilave olarak bölgedeki gönüllü birliklerin de katılımıyla İngilizlere karşı başarılı mücadeleler verebilmiş ve 5 Temmuz 1915 tarihinde “Laheç Zaferi” olarak adlandırılan muharebenin kazanılmasında etkili olmuştur. Yemen bölgesindeki başarılı çalışmaları neticesinde 14 Aralık 1915 tarihinde Mirliva (Tuğgeneral) rütbesine terfi ettirilmiştir. Osmanlı Devleti, I. Dünya Savaşı’nda İtilaf ordularına karşı mağlup olması üzerine Mondros Mütarekesi’ni imzalayarak savaştan çekilmiştir. Harbiye Nezareti, Mütareke maddeleri gereğince Yemen bölgesinde bulunan birliklerin teslim olmasına dair 7. Kolordu Komutanlığı’na bir emir göndermiştir. Ali Sait Paşa da söz konusu emir gereğince 9 Aralık 1918 tarihinde İngiliz birliklerine teslim olmuştur. Bir süre Mısır’daki esir kampında kalan Ali Sait Paşa, İngiliz General Allenby’in önerisi üzerine serbest bırakılmış ve 9 Eylül 1919 tarihinde İstanbul’a dönmüştür.

6 Ekim 1919’da 25. Kolordu Komutanı ve İstanbul Muhafızı görevine atanmıştır. Bu görevi sırasında Kuva-yı Milliye birlikleriyle iletişim kurması nedeniyle İtilaf subaylarının tepkisini çekmiştir. Nitekim İstanbul’un resmen işgalinden sonra 21/22 Mart 1920 gecesi tutuklanarak Moda ve Arapyan hapishanelerinde tutulmuştur. 27 Mart 1920’de birçok tutukluyla birlikte İngilizlerin Resolution Zırhlısı ile Malta Adası’na gönderilmiştir. Malta Adası’nda “2782” sürgün numarasıyla “arzulanmayan milliyetçiler” listesine alınmıştır. Burada yaklaşık 19,5 ay tutuklu kaldıktan sonra 25 Ekim 1921 tarihinde serbest bırakılmıştır.  Malta Adası’ndan aynı gün Mersinli Cemal Paşa, Cevat (Çobanlı) Paşa, Yakup Şevki (Subaşı) Paşa ve Rauf (Orbay) Bey’in de aralarında bulunduğu 16 tutukluyla birlikte İngilizlerin Chrysanthemum gemisiyle İstanbul’a doğru hareket etmiştir. 31 Ekim’de İstanbul’a ulaşan Ali Sait Paşa, daha sonra İnebolu yoluyla Anadolu’ya geçerek Millî Mücadele’ye katılmıştır.

Millî Mücadele sırasında Şark Cephesi Komutanlığı görevinde bulunan Kazım Karabekir Paşa, bölgedeki Ermeni ve Gürcü kuvvetlerini mağlup ederek, 1921 yılının Mart ayından itibaren Kars, Ardahan ve Artvin bölgelerinin TBMM Hükümeti idaresine geçmesini sağlamıştır. Bu bölgelerde mahalli teşkilatlanmanın sağlanması için TBMM Hükümeti yoğun bir çalışma yürütmüştür. Ancak teşkilatlanmanın tamamlanmasına çalışıldığı günlerde bölgedeki bazı beylerin halka zulüm uygulayarak yolsuzluklara karıştıklarına ve hükümet memurlarının da bu beylerin etkisinde kalarak onların lehine karşı çalışmaları sonucunda bölge halkının hükümet memurlarına karşı tepki göstermeye başladıklarına dair iddialar neticesinde bölgeye mülkî ve askeri yetkililerden oluşan karma bir inceleme heyeti gönderilmesine karar verilmiştir. Elviye-i Selase Tahkik ve Tedkik Heyeti olarak adlandırılan bu heyetin başkanlığına Ali Sait Paşa atanmıştır. Ancak Ali Sait Paşa bölgeyi incelemek üzere hazırlandığı sırada Genelkurmay Başkanı Fevzi (Çakmak) Paşa tarafından kendisine yeni bir görev verilerek, Trabzon bölgesinde incelemeler yapması istenmiştir. Bu tarihlerde Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nin Trabzon Şubesinin faaliyetlerinde ve gelir-giderlerinde usulsüzlükler yapıldığı, cemiyet üyelerinin bazılarının İttihatçılarla ilişki içerisinde olduğu ve yolsuzluklara karıştıkları iddiaları üzerine Ali Sait Paşa, Elviye-i Selase’den önce Trabzon bölgesini incelemek üzere beraberindeki heyet ile birlikte 20 Aralık 1921 tarihinde çalışmalarına başlamıştır. Ali Sait Paşa, yaptığı resmi ve gayri resmi tahkikatlar sonucunda hazırladığı raporunu Dâhiliye Vekili Ali Fethi (Okyar) Bey’e sunmuştur. Söz konusu rapor sonucunda TBMM Hükümeti, cemiyetin Trabzon şubesindeki İttihatçıları tasfiye ederek Ankara’ya yakın isimlerin yönetime gelmesini sağlamıştır. Trabzon’daki çalışmalarının ardından 9 Mart 1922 tarihinde Batum, Tiflis, Kars yolunu kullanarak Sarıkamış’a ulaşan Ali Sait Paşa, bölgede incelemelerde bulunmuş ve hazırladığı raporunu Ankara’ya göndermiştir. Tahkik Heyeti Başkanlığı görevinden sonra ise 10 Ağustos 1922 tarihinde Divan-ı Temyiz-i Askeri Riyaseti (Askeri Yargıtay) Başkanlığına atanmıştır. 2 Eylül 1922 merkezi Sarıkamış’ta bulunan 9. Kolordu Komutanlığı’na tayin edilen Ali Sait Paşa, 6 Aralık 1922 tarihinde Şark Cephesi Komutanlığı vekaletine atanmıştır. 1 Eylül 1923 tarihinde ise Ferik (Korgeneral) rütbesine terfi ettirilerek TBMM tarafından İstiklal Madalyası ile ödüllendirilmiştir.

Amerikan Chester Şirketi, 1908 yılından itibaren Osmanlı Devleti’nden demiryolu imtiyazı alabilmek için başvurularda bulunmuştur. Ancak I. Dünya Savaşı’nın başlaması şirketin girişimlerinin neticesiz kalmasına neden olmuştur. Chester Şirketi, 1922 yılından itibaren bu sefer Ankara Hükümeti ile iletişime geçerek imtiyaz girişiminde bulunmuştur. Ankara Hükümeti de Lozan görüşmeleri sırasında özellikle Musul konusunun çözümünde, Fransa ve İngiltere’ye karşı ABD’nin desteğini alabilmek amacıyla Chester Projesi’ne olumlu yaklaşmıştır. “Şarki Anadolu Demiryolları Projesi” olarak adlandırılan bu imtiyaz girişimi, 23 Ocak 1923 tarihinde İcra Vekilleri Heyeti’nde görüşülmüş ve 30 Ocak’ta onaylanarak TBMM’nin gündemine sunulmuştur. Söz konusu projenin görüşülmesi hem Türkiye’de hem de yabancı devletlerin kamuoyunda gündem olmuştur. Bu proje ile ilgili yurt içi basında olumlu ve olumsuz birçok eleştiri yazılmıştır. Proje ile ilgili görüşlerini sunan önemli isimlerden birisi de Ali Sait Paşa’dır. Ali Sait Paşa daha önce Anadolu ve Bağdat demir yolları hat komiserliği görevlerinde bulunmasından dolayı demiryolları konusunda önemli bir bilgi birikimine sahiptir. Bu nedenle proje ile ilgili 2 Nisan 1923 tarihinde “Çestır Projesi Hakkında Bazı Tenkidât ve Mütâlaât” adlı bir çalışma hazırlamış ve projeye dair eleştiri ve önerilerini yetmiş üç madde altında detaylı olarak belirtmiştir.

Ali Sait Paşa çalışmasında özellikle planlanan demir yolu hatlarının güzergâh seçiminde yapılan hatalar üzerinde durmuş ve demir yollarına verilen imtiyazın maden imtiyazı ile birlikte verilmesinin çeşitli sorunlara neden olacağını belirtmiştir. Şirketin imtiyaz elde edeceği madenlere demiryolu ulaştırabilmek için normal hat yerine dolambaçlı bir güzergâh izleyeceğini savunan Ali Sait Paşa, bu durumun maliyet artışına neden olacağını ve demir yollarından istenilen verimin alınamayacağını ifade etmiştir. Ayrıca şirketin taşımacılık sırasında önceliği madenlere vereceğine değinerek bu durumun köylünün, çiftçinin ve tüccarın mallarının taşınmasını aksatacağını dolayısıyla halka zarar vereceğini savunmuştur. Ali Sait Paşa’nın eleştiri getirdiği bir diğer konu ise şirkete verilecek imtiyazın süresinin 99 yıl olarak belirlenmesidir. Bu sürenin hiçbir ülkede örneği olmadığını belirterek demiryollarının kilometre garantisi yoluyla inşa ettirilmesinin daha uygun olacağını söylemiştir. Ali Sait Paşa planlanan demir yolu hat genişlikleri ile ilgili de dünyadan örnekler vermiş ve belirttiği teknik detayların uygulanmasının gelecekte hatların genişletilmesi sırasında fazla maliyet çıkmaması için önemli olduğunu vurgulamıştır. Chester Projesi, TBMM’de tartışılıp kabul edilmesine rağmen 18 Aralık 1923 tarihinde iptal edilmiş ve yürürlüğe girmemiştir.

Lozan Barış Antlaşması’nın imzalanmasından sonra Türk ordusu barış dönemi örgütlenmesi için hazırlıklar yürütmüştür. Genelkurmay, 5 Ağustos 1923 tarihinde “Hazar Kuruluş ve Konuş Projesi”ni hazırlayarak uygulamaya koymuş ve bu proje çerçevesinde cephe komutanlıkları kaldırılarak Türk ordusu, üç ordu müfettişliğine bağlı 9 kolordu, 18 piyade ve 3 süvari tümeni çerçevesinde örgütlenmiştir. Yeni örgütlenme gereğince oluşturulan birliklere atamalar yapılmış, Ali Sait Paşa da 4 Ekim 1924 tarihinde merkezi Eskişehir’de bulunan 4. Kolordu Komutanlığı’na tayin edilmiştir. Kazım Karabekir Paşa’nın Birinci Ordu Müfettişliği vazifesinden istifa etmesi üzerine ise 13 Kasım 1924 tarihinde Birinci Ordu Müfettişi olarak atanmış ve 23 Ocak 1925 tarihinde görevine başlamıştır.

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşunun ardından siyasi alanda “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” politikası takip edilmesine rağmen Türk ordusu her türlü savaş tehdidine hazır olabilmek amacıyla askeri tatbikat ve manevralar düzenlemiştir. Ali Sait Paşa da Birinci Ordu Müfettişi görevindeyken 8-14 Ekim 1926 tarihleri arasında icra edilen Ankara Manevrası’nı bizzat sevk ve idare etmiştir. Ankara Manevrası devlet erkânı tarafından yakından takip edilmiş ve manevra sonucunda Mustafa Kemal ve Fevzi Paşalar, Ali Sait Paşa’ya tebriklerini iletmişlerdir. Ali Sait Paşa 30 Ağustos 1927 tarihinde Birinci Ferik (Orgeneral) rütbesine terfi ettirilmiştir. Ali Sait Paşa’nın Birinci Ordu Müfettişi görevinde bizzat sevk ve idare ettiği diğer bir manevra ise 30 Eylül-16 Ekim 1929 tarihleri arasında icra edilen Bursa Manevrası’dır. 1929 yılında Yunanistan ile nüfus mübadelesi konusunda ilişkilerin gerginleşmesi neticesinde Marmara bölgesindeki askeri birliklerin durumunu incelemek amacıyla icra edilen bu manevraya Birinci Ordu Müfettişliğine bağlı 2., 3. ve 4. Kolordu birliklerinin yanı sıra deniz ve hava kuvvetlerine bağlı birlikler de iştirak etmişlerdir.

Ali Sait Paşa dokuz sene boyunca Birinci Ordu Müfettişi olarak görev yaptıktan sonra, 5 Kasım 1933 tarihli ordu müfettişlerinin her beş senede bir görev yerlerinin değiştirilmesine dair kararname gereğince 22 Kasım 1933 tarihinde Üçüncü Ordu Müfettişliği’ne atanmıştır. Bu görevi sırasında Türkiye’yi ziyaret eden İran Şahı Rıza Pehlevi’ye mihmandarlık yapmış ve Pehlevi’nin şerefine 21-25 Haziran 1934 tarihleri arasında icra edilen denetleme manevralarına iştirak etmiştir. Sağlık nedenleriyle Üçüncü Ordu Müfettişliği görevinden ayrılması üzerine 24 Ağustos 1935 tarihinde Âli Askeri Şûra Üyesi olarak tayin edilmiştir. 14 Temmuz 1937 tarihinde ise 1683 sayılı kanunun 3. maddesinin (a) fıkrası gereğince ihtiyatta kullanılmak üzere yaş haddinden emekliye sevk edilmiştir.

Ali Sait Paşa, askerlik mesleğinden emekli olmasından sonra siyasete atılarak Cumhuriyet Halk Partisi’ne katılmıştır. V. dönem ara seçimlerinde Kocaeli’nden milletvekili seçilmiş ve 26 Kasım 1937 tarihinde mazbatasını almıştır. Bu dönem içerisinde dâhiliye ve bütçe encümen üyeliklerinde bulunmuştur. 26 Mart 1939 tarihinde TBMM VI. dönem milletvekillerini belirlemek için yapılan genel seçimde 813 oyla tekrardan Kocaeli milletvekili seçilmiştir. VI. dönemde bütçe encümen üyeliğinde bulunan Ali Sait Paşa, “Ankara Elektrik, Ankara havagazı ve Adana Elektrik Şirketleri hisse senetleri ile hak ve vecibelerinin satın alınmasına dair mukavelelerin tasdiki ve şirketlerin muvakkat işletmeleri ile satın alma bedellerinin tesviyesi” hakkındaki kanun lâyihasını müzakere etmek için oluşturulan muvakkat komisyonda da görev almıştır. Vubıh-Adıge-Abhaz dilleri ve Türkçe’nin yanında Fransızca, Almanca, İngilizce ve Almanca da bilen Ali Sait Paşa, 20 Mart 1950 tarihinde vefat etmiş ve Zincirlikuyu mezarlığına defnedilmiştir. Ali Sait Paşa’nın vefatının ardından eşi Naciye Hanım, Paşa’nın hatırasını yaşatmak amacıyla Erenköy Sanatoryumu’nda yeni bir pavyon inşa edilmesi için 200.000 lira bağışta bulunmuş ve 13 Mayıs 1970 tarihinde 70 yatak kapasiteli “Akbaytugan Servisi”nin açılmasını sağlamıştır.

Orkun CANBEK

KAYNAKÇA

Arşiv Belgeleri

T.C. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE)

TİTE, K: 20, G 54, B 54-1 (25.03.1336)

TİTE, K: 96, G 26, B 26-1 (08.12.1337)

TİTE, K: 96, G 34, B 43-1 (09.11.1337)

TİTE, K: 97, G 34, B 34-1 (20.12.1337)

TİTE, K: 97, G 14, B 14-1 (10.03.1339)

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA)

BCA, 30-10-0-0 / 46-299-16 (23.11.1924)

BCA, 30-11-1-0 / 98-26-14 (24.08.1935)

BCA, 30-11-1-0 / 114-21-11 (15.07.1937)

T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)

BOA, BEO, D 4593, G 344475, B 1 (06.10.1335)

BOA, İ.DUİT, D 159, G 61, B 1 (06.10.1335)

T.C. Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (ATASE) Arşivi

ATASE, İSH, K 371, G 84, B 1 (21.09.1335)

ATASE, İSH, K 371, G 146, B 1 (13.10.1335)

ATASE, İSH, K 441, G 128, B 1 (12.10.1335)

ATASE, İSH, K 471, G 182, B 1 (10.10.1335)

ATASE, İSH, K 1760, G 50, B 1 (24.12.1337)

T.C. Millî Savunma Bakanlığı Arşiv ve Askerî Tarih Daire Başkanlığı (Lodumlu) Arşivi

Ali Sait Akbaytugan’ın Askeri Safahat Belgesi, Dosya No: 311-C-1

Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi

Ali Sait Paşa’nın Tercüme-i Hâl Belgesi, HT_953_1_5.

Gazeteler

“Gl. Ali Said Akbaytugar Vefat Etti”, Cumhuriyet, 21 Mart 1950.

“3 Milyonluk Evini Verem Derneğine Bağışladı”, Milliyet, 27 Mart 1968.

Akay, Mehmet, “Ölümünün 32’nci Yıl Dönümü Münasebetiyle Org. Ali Sait Akbaytugan’ı Anarken”, Yeni İstanbul, 20 Mart 1982.

Basılı Eserler

Kitap

Akbaytugan, Ali Sait, Chester Projesi Hakkında Bazı Tenkidât ve Mütâlaât, Yay. Haz. Sevilay Özer, Asistan Yayınları, İstanbul, 2014.

Akyel, Siyami, Türkiye’deki Ünlü Çerkesler, Kutup Yıldızı Yayınları, İstanbul, 2007.

Binark, İsmet, Türk Parlamento Tarihi TBMM-VI. Dönem (3 Nisan 1939-15 Ocak 1943), Cilt II, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları No: 36, Ankara, 2004.

Birinci Dünya Savaşı’na Katılan Alay ve Daha Üst Kademedeki Komutanların Biyografileri, Cilt II, Yay. Haz. Hülya Toker, Nurcan Aslan, Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2009.

2013. Berzeg, Sefer, Çerkes-Vubıhlar-Soçi’nin İnsanları, Kafkasya Yayınevi, İstanbul, 2013.

Güneş, İhsan, Türk Parlamento Tarihi TBMM-V. Dönem 1935-1939, Cilt II, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfı Yayınları No: 26, Ankara, 2000.

Güngör, Salahattin, Kumandanlarımızın Harp Hatıraları, Kanaat Kitapevi, İstanbul, 1937.

Şimşir, Bülent, Malta Sürgünleri, Bilgi Yayınevi, İstanbul, 1985.

Makale

“Âli Askeri Şûra Azasından Emekli Orgeneral Ali Sait Akbaytuğan’ın Hal Tercümesi”, Askeri Mecmua, C 8, S 107, Birincikanun 1937.

Aybars, Ergün, “Trabzon Muhafaza-i Hukuk-u Milliye Cemiyeti ve Ali Sait Paşa Tahkik Heyeti”, Tarih İncelemeleri Dergisi, C 2, S 1, 1984.

Saylan, Gürkan Fırat, “İstanbul’un Resmen İşgali (16 Mart 1920)”, Marmara Üniversitesi Öneri Dergisi, C 11, S 41, Ocak 2014.

Yeşilyurt, Yahya, “Büyük Harpten Sonra Yemen Cephesinde Mütarekenin Gölgesinde Kalmış Bir Başarı: Laheç Zaferi (1915)”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl 14, S 27, Bahar 2018.

Tezler

Kostak, Ercan, Mustafa Kemal Atatürk’ün Cumhurbaşkanı Olarak Katıldığı Askeri Manevralar, Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2016.

Özkurt, Fatih, Mustafa Kemal (Atatürk) Döneminde İcra Edilen Askeri Manevra ve Tatbikatlar (1909-1938), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 2013.